Як назваць жыхарку Ірака?Ці правапіс суфіксаў назоўнікаў
Спампаваць 40.86 Kb.
|
| Як назваць жыхарку Ірака?Ці правапіс суфіксаў назоўнікаў 19.12.2009 У сваім маўленні мы звычайна не задумваемся над тым, з чаго складаецца слова. Лічым, што дастаткова ведаць яго значэнне. І толькі ў выпадках, калі не спрацоўвае ўзведзенае да аўтаматызму ўменне выбіраць словы, пачынаем маланкава шукаць выйсце з нялёгкай сітуацыі. Неяк давялося стаць сведкам размовы дзвюх калег, якія абмяркоўвалі сказ з газетнага тэксту “...доблесныя амерыканскія сыны і дочкі ў Іраку выконваюць сваю патрыятычную місію...”. Было ўказана на памылковае выкарыстанне ў гэтым кантэксце слова “патрыятычную”. “Патрыёт абараняе сваю Айчыну”, — слушна даводзіла адна з іх. “Патрыятычнай называлася б барацьба, — пагаджалася другая, — калі б супраць амерыканцаў узялі зброю іракец і ірачка... Не. Іракезка... Не, іракчанка... іракіца... іракіянка... іраканка... іракійка... Не. Відаць, жыхарка Ірака...”. Такая філалагічная размінка красамоўна сведчыць шмат пра што. Па-першае, само словазлучэнне “патрыятычная місія” няправільнае, у ім спалучаны несумяшчальныя паняцці: патрыёт — ‘той, хто любіць сваю айчыну, верны свайму народу, гатовы на ахвяру і подзвігі ў імя радзімы’; місія — ‘дэлегацыя якой-небудзь дзяржавы, што пасылаецца ў іншую краіну з якой-небудзь мэтай’. Правільна: “палымяны патрыёт”, “ваенная місія”, “гандлёвая місія” і г.д. Па-другое, ні ў рускай, ні ў беларускай мовах не існуе адна-слоўнага абазначэння жыхаркі Іраку. Параўнаем: іранцы — іранец, іранка. Гэтую словаўтваральную мадэль, здаецца, можна было б выкарыстаць і ў нашым выпадку: іракцы — іракец, ірак... Аднак спалучэнне дзвюх літар к у сярэдзіне слова, не на стыку марфем, у роднай мове немагчымае (выключэнне: Мекка). На сёння выкарыстоўваецца апісальная канструкцыя — жыхарка Ірака. Можна меркаваць, што ў нас хутчэй прыжывецца форма ірачка, якая ў рускай мове кваліфікавалася б як гутарковая. Параўнаем: палячка, якое ў рускай мове выцясняецца словам полька. Напрыклад, gramota.ru падае форму полячка як устарэлую. У беларускай мове перавага аддаецца слову палячка. Полька ўспрымаецца як назва танца. Такім чынам, у мове адбываюцца працэсы, выкліканыя жыццём: актуалізаваная ў пэўны час лексіка прымушае знаходзіць свае словаўтваральныя варыянты, бо апісальныя звароты ў пазначэнні з’явы, прадмета, працэсу заўсёды больш грувасткія, чым адна-слоўныя назвы. Адсюль трэба ведаць, як пісаць той ці іншы суфікс у складзе слова. У новай рэдакцыі “Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” правапісу суфіксаў назоўнікаў надаецца большая ўвага: калі ў “Правілах”(1959) гэтай тэме было прысвечана тры параграфы, то ў новай рэдакцыі — восем. Зафіксаваны наступныя правілы, пра якія вялася гаворка і ў “Правілах” (1959). Суфікс -ец- (-ац-) пішацца ў назоўніках мужчынскага роду. Пры змяненні слова галосны выпадае: акраец, індыец, разец, ісцец (родны склон істца), плывец, мсцівец, вясковец, кармілец, удалец, баец, бельгіец, незнаёмец, канькабежац, аварац, запарожац. Суфікс -іц- (-ыц-) пішацца ў назоўніках жаночага роду і беглага галоснага не мае: ваколіца, патыліца, спадарожніца, мсцівіца, карміліца, розніца, кірыліца, кніжыца. Памяншальна-ласкальны суфіксальны комплекс -ічк- (-ычк-) пішацца ў назоўніках жаночага роду, якія ўтварыліся ад слоў з фіналлю -іц- (-ыц-): лесвічка, крынічка, сунічка, завушнічка, запальнічка, палічка (ад паліца), сястрычка. У астатніх выпадках пішацца памяншальна-ласкальны суфіксальны комплекс -ечк- (-ачк-): дзядзечка, бутэлечка, лялечка, цётачка, галовачка, булачка, палачка (ад палка), рэчачка, курачка (ад курка), качачка, божачка, вушачка, Сонечка, Волечка, Сцёпачка, Наташачка, Ганначка. Суфікс -ак- (-ек-) пішацца не пад націскам у назоўніках, якія ва ўскосных склонах губляюць суфіксальнае а ці е: сшытак — сшытка, пасынак — пасынка, каласочак — каласочка, дожджычак — дожджычку, прыцемак — прыцемку, аловак — алоўка, перашыек — перашыйка. Суфіксы -ік- (-ык-), -нік-, -чык- пішуцца нязменна ва ўсіх формах слоў: конік — коніка, столік — століка, хлопчык — хлопчыка, дожджык — дожджыку, вожык — вожыка, тэарэтык — тэарэтыка, спадарожнік — спадарожніка, пеўнік — пеўніка, дарадчык — дарадчыка. У новай рэдакцыі з’явіліся нормы аб правапісе суфіксаў назоўнікаў -ень- (-ань-), -чык- (-чыц-) і -шчык- (-шчыц-), -чын- і -шчын-, што было выклікана арфаграфічнымі цяжкасцямі ў іх напісанні. Суфікс -ень- (-ань-) ва ўскосных склонах у адных назоўніках захоўвае галосны, у другіх яго губляе: вусень — вусеня, прамень — праменя; але: вучань — вучня, шчэбень — шчэбню, валасень — валасня. Часам дапускаюцца абедзве формы: кіпень — кіпеню і кіпню. Суфіксы -чык- (-чыц-) і -шчык- (-шчыц-) ужываюцца пры ўтварэнні назоўнікаў, якія называюць людзей паводле заняткаў. Суфікс -чык- (-чыц-) пішацца: калі ўтваральная аснова заканчваецца на пярэднеязычныя д, т, з, с: аб’ездчык, дакладчык, дарадчыца, наладчык, ракетчык, пераплётчыца, лётчык, грузчык, возчык, рэзчык, перапісчык, перапісчыца (а таксама ў адпаведных прыметніках: дарадчыцкі, перапісчыцкі і інш.); калі ў канцы ўтваральнай асновы адбываецца чаргаванне [г] — [ж]: перабягаць — перабежчык, перабежчыца, перабежчыцкі, нябога — нябожчык, абцягваць — абцяжчыца. Суфікс -шчык- (-шчыц-) пішацца: калі аснова заканчваецца на санорныя р, л, м, н, й: зваршчык, наборшчыца, вугальшчык, мадэльшчык, прыбіральшчыца, атамшчык, паромшчык, бетоншчыца, згоншчык, мыйшчык, пайшчык, пайшчыца, забойшчык (а таксама ў адпаведных прыметніках: наборшчыцкі, пайшчыцкі і інш.); пасля спалучэнняў тых жа санорных з наступнымі т, г утваральнай асновы: працэнт — працэнтшчыца, аліменты — алімент-шчык, аліментшчыца, цюбінг — цюбінгшчык; калі ўтваральная аснова заканчваецца на губныя зычныя б, п, м, ф і ў (з в): рубшчык, гардэробшчыца, апалубшчык, падкопшчык, скупшчык, скупшчыца, паромшчык, літаграфшчык, бунтаўшчык, нарыхтоўшчык, палясоўшчык, забудоўшчык. З дапамогай суфіксаў -чын- і -шчын- утвараюцца дзве семантычна розныя групы назоўнікаў: назоўнікі са значэннем пэўнай грамадскай з’явы і назоўнікі са значэннем рэгіёна, абшару. Суфікс -чын- пішацца пасля ўтваральных асноў, што заканчваюцца на д —т, з — с, ж — ш, дж — ч: складчына, спадчына, азіятчына, салдатчына, братчына, старасветчына, казаччына, рэкрутчына; Валагодчына, Брэстчына, Навагрудчына, Наўгародчына, Суражчына, Добрушчына, Нямеччына, Турэччына, Дабружчына, Глушчына, Грэшчына, Полаччына, Случчына. Суфікс -шчын- пішацца пасля ўтваральных асноў, што заканчваюцца на губныя б, п, м, ф, в або санорныя н, р, л, й, а таксама ў (з в або л): скупшчына, здзельшчына, нелегальшчына, партызан-шчына, мінуўшчына, суб’ектыўшчына, літаратуршчына, ваеншчына, кампанейшчына, тарабаршчына, татаршчына, канцыляршчына, папоўшчына, хаваншчына, мітынгоўшчына, цыганшчына; Браслаўшчына, Гомельшчына, Гуцульшчына, Гродзеншчына, Смаленшчына, Міншчына, Бабруй-шчына, Зэльвеншчына, Магі-лёўшчына, Віцебшчына. Суфікс -шчын- пішацца і тады, калі ўтваральная аснова заканчваецца на зычны з папярэднім санорным: інтэлігентшчына, эмігрантшчына, Самаркандшчына. |
Дадаць дакумент у свой блог ці на сайт
Падобныя:
 | Прыметнікі, утвораныя з дапамогай суфіксаў -ан- (-ян-), -ін- (-ын-), пішуцца з адным н: люстраны, саламяны, арліны, грачыны | | Склонавыя канчаткі назоўнікаў на -а (-я ) залежаць ад роду, ад характару асновы І ад націску. Цяжкасць выклікае напісанне канчаткаў... |
| У родным склоне выбар канчаткаў назоўнікаў мужчынскага роду залежыць ад ІХ лексічнага значэння | | Да першага скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду з канчаткамі -а, -я: кропля, радзіма, парта, доля. Склонавыя канчаткі гэтых... |
| Працягнем размову аб правапісе суфіксаў у розных часцінах мовы. Часам грувасткае правіла можа прывесці да казусных сітуацый, пра... | | У хац(І,е), песн(яй,ей), у муц(к) (е,э), на мяж(ы,э) Веранік(ц)(е,ы), у бібліятэц(к)(ы,е), на мух(с)(І,е), у сям’(І,е), на зямл(І,е),... |
| Напрыклад, абаперціся ці абперціся, даследаванне ці даследванне. Правапіс прыставак І суфіксаў, канчаткаў у “Правілах” (1959) быў... | | Мэта: адпрацоўваць уменні вызначаць род назоўнікаў, правільна спалучаць ІХ з іншымі словамі; актуалізаваць веды пра антонімы; замацоўваць... |
| ... | | Таксама прапаноўвалася абмяжоўваць яго выкарыстанне. Акад. Берг дзеясловы з суфіксамі -ирова- назваў “уродливыми” І рэкамендаваў... |